სასამართლო რეფორმა ომის დროს - რისი სწავლა შეუძლია ევროკავშირს უკრაინის სასამართლო რეფორმის გამოცდილებიდან

სასამართლო რეფორმატორთა საერთაშორისო ქსელის (INJR) წევრი, ჰალია ჩიჟიკი არის ანტიკორუფციული ცენტრის სასამართლო რეფორმის ექსპერტი (კიევი, უკრაინა). ის ასევე იყო კეთილსინდისიერების შემსწავლელი საზოგადოებრივი საბჭოს წევრი (2016-2020).

რუსეთის მიერ უკრაინის წინააღმდეგ ომის დაწყება დაემთხვა დროს, როდესაც უკრაინამ დაიწყო ყოვლისმომცველი და ნამდვილი სასამართლო რეფორმის განხორციელება. უკრაინამ არა მხოლოდ მოახერხა თავდასხმისთვის წინააღმდეგობის გაწევა, არამედ გააგრძელა რეფორმების განხორციელება და დემოკრატიული ინსტიტუტების გაძლიერება. ეს სტატია აღწერს უკრაინის გამოცდილებას სასამართლო სისტემის ფუნქციონირებისა და სასამართლო მმართველობის ინსტიტუტების რეფორმირების შესახებ საომარი მდგომარეობის დროს. ძირითადი გაკვეთილები და წარმატებული გადაწყვეტილებები შეიძლება გახდეს შუქურა მთელი რეგიონისთვის.

თქვენი პროფესიული გამოცდილებიდან გამომდინარე, როგორ ჩაატარებდით იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს რეფორმას?

ბოლო რვა წელია ვმუშაობ იმ მოსამართლეების პასუხისგებაში მიცემაზე, რომლებიც თვითნებურ და უკანონო გადაწყვეტილებებს იღებდნენ. მე ვიცი სასამართლო სისტემის პრობლემები და ვიცი მათი მოგვარების გზები. ასევე მჯერა, რომ იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს მომავალი შემადგენლობა შეძლებს ხარისხობრივი ცვლილების შეტანას.

ამ დიალოგს ადგილი ჰქონდა 2022 წლის 23 თებერვალს, ერთი დღით ადრე, სანამ რუსეთი უკრაინის ტერიტორიაზე სრულმასშტაბიან შეჭრას განახორციელებდა. პირი, რომელიც კითხვებს პასუხობს, არის უკრაინელი ადვოკატი, რომელმაც მიმართა იუსტიციის უმაღლეს საბჭოს და ის, ვინც მათ ეკითხება, არის ყოფილი ამერიკელი მოსამართლე, რომელიც მოწვეულია კანდიდატების კეთილსინდისიერების შესწავლაში მონაწილეობის მისაღებად.

სასამართლო სისტემაში უმაღლესი თანამდებობის კანდიდატებთან ღია ინტერვიუები არის ამბიციური და თამამი სასამართლო რეფორმის ნაწილი უკრაინაში, რომელიც ითვალისწინებს ღია და გამჭვირვალე შერჩევის პროცესს საერთაშორისო ექსპერტების ჩართულობით.

რუსეთის დაბომბვამ და სარაკეტო თავდასხმებმა შეაჩერა რეფორმის განხორციელება რამდენიმე თვით, მაგრამ რეფორმებზე უარი არ ყოფილა ნათქვამი. უკრაინის სასამართლო ხელისუფლებას მოუწია სასწრაფოდ გამკლავებოდა ფრონტის ხაზთან მყოფი სასამართლოების მდგომარეობას და გადაერჩინა პერსონალის სიცოცხლე. როგორც კი მდგომარეობა დასტაბილურდა, რეფორმა რამდენიმე თვის შემდეგ განახლდა.

როგორ უპასუხა უკრაინის სასამართლომ ომის გამოწვევებს

დასაწყისისთვის, უკრაინის სასამართლო სისტემა ცუდად იყო მომზადებული სისტემური შოკისთვის. შეჭრამდე სულ რამდენიმე დღით ადრე იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს (იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს) ათი წევრი ნებაყოფლობით გადადგა, რადგან მათ არ სურდათ კეთილსინდისიერების შეფასების გავლა და ორგანო უფუნქციო გახდა. იუსტიციის უმაღლესი საბჭო უკრაინის სასამართლო სისტემის ყველაზე მნიშვნელოვანი და ძლიერი ინსტიტუტია: ის წყვეტს მოსამართლეთა დანიშვნასა და გათავისუფლებას, ახორციელებს დისციპლინურ პასუხისმგებლობას, იღებს გადაწყვეტილებებს უფლებამოსილების დროებით შეჩერების შესახებ და იძლევა მოსამართლეთა დაპატიმრების უფლებას. ასე რომ, როდესაც რუსეთმა დაიწყო სრულმასშტაბიანი შეჭრა, სამწუხაროდ, არ არსებობდა ინსტიტუტი, რომელიც სასამართლოსთვის მითითებებს მისცემდა, საქმის მასალების ევაკუაციას მოამზადებდა და კოორდინირებდა და პერსონალზე იზრუნებდა.

მარტის დასაწყისში უკრაინის პარლამენტმა საგანგებო ზომები მიიღო კანონმდებლობის შეცვლით და იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს ზოგიერთი ფუნქციის უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარისთვის გადაცემით. უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარემ მაშინვე აიღო ლიდერობა ახლად ოკუპირებული ტერიტორიებიდან მოსამართლეების გაგზავნით და ზოგიერთი სასამართლოს იურისდიქციის შეცვლით. რაც მთავარია, სასამართლო სისტემა განაგრძობდა მუშაობას მუდმივი საჰაერო დარტყმებისა და ელექტროენერგიის გამორთვის პირობებში. მოკლედ, უკრაინის სასამართლომ მოახერხა ადაპტირება და გამძლეობის დემონსტრირება, თუმცა გრძელვადიან პერსპექტივაში იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს გარეშე ფუნქციონირებას ვერ შეძლებს.

რას ეხება სასამართლო რეფორმა უკრაინაში

2021 წლის ივლისში უკრაინის პარლამენტმა დაიწყო სასამართლო მმართველობის ყოვლისმომცველი რეფორმა. 2013-2014 წლებში ევრომაიდანის რევოლუციის შემდეგ განხორციელებული წინა მცდელობები ჩაიშალა. მთავარი გაკვეთილი, რაც ჩვენ ვისწავლეთ, იყო ახალი უზენაესი სასამართლოს დაარსება ნულიდან, გამჭვირვალობის გაზრდა. ასევე ვისწავლეთ, რომ მოსამართლეთა კეთილსინდისიერების და ფინანსური შემოწმების შემოღება ვერ მოგვცემს მოსალოდნელ შედეგებს, თუ გადაწყვეტილების მიმღები პირები მოკლებული არიან დამოუკიდებლობას და სანდოობას.

ამ მიზეზით, 2021 წელს დაწყებული რეფორმის მთავარი მიზანი იყო იმის უზრუნველყოფა, რომ იუსტიციის უმაღლესი საბჭო და მოსამართლეთა უმაღლესი საკვალიფიკაციო კომისია (მოსამართლეთა შერჩევასა და შეფასებაზე პასუხისმგებელი სხვა სასამართლო მმართველი უწყება, HQCJ) დაკომპლექტებულიყო მაღალკვალიფიციური შემადგენლობით. , დამოუკიდებელი და პატიოსანი პროფესიონალებით. რეფორმა მიზნად ისახავდა იუსტიციის უმაღლესი საბჭოსა და უმაღლესი საბჭოს წევრების შერჩევას  ღია და გამჭვირვალე კონკურსის გზით, დამოუკიდებელი საერთაშორისო ექსპერტების ჩართულობით. მნიშვნელოვანია, რომ პროცესში საერთაშორისო ექსპერტებს გადამწყვეტი ხმები მიენიჭათ.

2021 წლის ნოემბერში შეიქმნა ეთიკის საბჭო იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს მომავალი წევრების კეთილსინდისიერების შეფასებისთვის. მის შემადგენლობაში შედის სასამართლოს მიერ წარდგენილი სამი უკრაინელი მოსამართლე და საერთაშორისო დონორების მიერ წარდგენილი სამი უცხოელი. რუსეთის შემოჭრის გამო ეთიკის საბჭოს მუშაობის შეჩერება მოუხდა, თუმცა აპრილში კანდიდატებთან გასაუბრება ხელახლა დაიწყო. 2022 წლის ნოემბრის მონაცემებით, ეთიკის საბჭომ 100-მდე კანდიდატი შეაფასა და წარმოადგინა რეკომენდაციები იმ ვარაუდით რომ უახლოეს ორ-სამ თვეში ახალი წევრები დაინიშნებიან და იუსტიციის უმაღლესი სასამართლო კვლავ იფუნქციონირებს.

გარდა ამისა, იანვარში საკონკურსო კომისიამ - ანალოგიურმა ორგანომ, რომელიც შეიქმნა იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წევრების შესარჩევად -გამოაცხადა კონკურსი. პროცესი შეჭრის გამო გადაიდო; თუმცა, რუსებმაც ვერ შეაჩერეს ეს რეფორმა. ახლა 16 პოზიციაზე 300 კანდიდატი იბრძვის, კონკურსი სავარაუდოდ 2023 წლის გაზაფხულზე დასრულდება.

სასამართლო რეფორმა და ევროინტეგრაცია

ივნისში ევროკავშირის წევრმა ქვეყნებმა ხმა მისცეს უკრაინისთვის ევროკავშირის კანდიდატის სტატუსის მინიჭებას. ეს იყო არა მხოლოდ ევროპელი პარტნიორების მიერ დემონსტრირებული ძლიერი მხარდაჭერის აქტი, არამედ აღიარება იმ პროგრესისა, რომელსაც უკრაინა 2014 წლიდან მიაღწია. სინამდვილეში, ქვეყნის ტრანსფორმაცია გასული წლების განმავლობაში მართლაც შთამბეჭდავია.

ბოლო რვა წლის განმავლობაში უკრაინამ გადადგა გიგანტური ნაბიჯები კორუფციის წინააღმდეგ საბრძოლველად და დამოუკიდებელი დემოკრატიული ინსტიტუტების მშენებლობაში. 2016 წელს ჩვენ ავამუშავეთ ჯილდოს ლაურიატი ელექტრონული შესყიდვების სისტემა Prozorro და გავხსენით სახელმწიფო რეესტრები. ჩვენ დავავალდებულეთ ჩვენი ოფიციალური პირები ღიად წარმოაჩინონ თავიანთი ქონება და ცხოვრების წესი. უკრაინაში ყოველწლიურად 700 000-ზე მეტი ქონებრივი დეკლარაცია რეგისტრირდება, თითქმის 1000 სრულად მოწმდება კორუფციის პრევენციის სპეციალური სააგენტოს მიერ. უკრაინა ერთ-ერთია მსოფლიოში იმ რამდენიმე ქვეყნიდან, რომელსაც აქვს ყოვლისმომცველი ავტომატიზებული ჯვარედინი შემოწმების სისტემა. მაღალი დონის კორუფციის დასაძლევად, ჩვენ ნულიდან ჩამოვაყალიბეთ ახალი დამოუკიდებელი ანტიკორუფციული ინსტიტუტების სისტემა.

ეჭვგარეშეა, უკრაინას ჯერ კიდევ ბევრი საშინაო დავალება აქვს შესასრულებელი, რათა რეალურად დაიწყოს ევროკავშირში გაწევრიანების პროცესი. უმძიმესი და ყველაზე მნიშვნელოვანი ამოცანები კანონის უზენაესობის სფეროშია. ევროკავშირის ინსტიტუტები შეაფასებენ უკრაინის შესაბამისობას გაერთიანების სტანდარტებთან. თუმცა, ვინაიდან ევროკავშირი სასამართლო სისტემას განიხილავს, როგორც წევრი ქვეყნების შიდა საკითხს და, შესაბამისად, არ გააჩნია დეტალური მოთხოვნები, უკრაინის სასამართლო სისტემა შეფასდება ევროპის საბჭოსა და ვენეციის კომისიის რეკომენდაციების თვალით.

აქ სახიფათო ის არის, რომ ცვლილებები რომლებიც უკრაინამ უნდა განახორციელოს სასამართლოს დამოუკიდებლობისა და მთლიანობის უზრუნველსაყოფად, არ შეესაბამება ევროპის საბჭოს რეკომენდაციებს და ე.წ. „ევროპულ სტანდარტებს". ერთ-ერთი ყველაზე პრობლემურია მიდგომა, რომ სასამართლოს დამოუკიდებლობის მთავარი გარანტია არის თვითმმართველობა და მოსამართლეთა შერჩევისა და დისციპლინირების პროცესში სხვა აქტორების არ ჩართულობა.

რატომ იცავს „მოსამართლეების მიერ მართული მოსამართლეების" კონცეფცია კორპორატივიზმს, მაგრამ არა დამოუკიდებლობას.

უკრაინამ 2010 წლის დასაწყისში დაიწყო სასამართლო მმართველობითი ინსტიტუტების მშენებლობა. პირველად იუსტიციის სასამართლომ და იუსტიციის უმაღლესი საბჭომ მიიღეს რეალური უფლებამოსილება მოსამართლეთა შერჩევისა და დისციპლინირების საქმეში. ევრომაიდანის რევოლუციის შემდეგ სასამართლო საბჭოები გაძლიერდა. 2016 წელს მიღებულ იქნა საკონსტიტუციო ცვლილებები, რომლებიც ართმევდა პარლამენტს მოსამართლეების დანიშვნისა და გათავისუფლების უფლებამოსილებას და პრეზიდენტის როლს საკმაოდ ცერემონიულს ხდის. ევროპელი პარტნიორები მიესალმნენ ამ მოვლენებს და თვლიდნენ, რომ ფორმალური პოლიტიკური გავლენის შემცირება სასამართლოს დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფას უტოლდება. პრაქტიკაში, ამან საპირისპირო გამოიწვია - სასამართლო სისტემა გახდა უფრო დამოკიდებული და დაკარგა ანგარიშვალდებულება.

აქ მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ უკრაინის კონსტიტუციის თანახმად, იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წევრთა უმრავლესობა კოლეგების მიერ არჩეული მოსამართლეები არიან. ამრიგად, სასამართლო ხელისუფლების ყველაზე გავლენიანმა ჯგუფებმა, რომლებსაც ხშირად „კლანებს" უწოდებენ, სრული კონტროლი მიიღეს მოსამართლეთა შერჩევასა და დისციპლინაზე. აქ არის ორი მაგალითი:

2018 წელს უკრაინის მოსამართლეთა კონფერენციას 23 კანდიდატიდან იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს ოთხი წევრი უნდა შეერჩია. კენჭისყრამდე ერთი დღით ადრე სამოქალაქო საზოგადოების აქტივისტმა გამოაქვეყნა სისტემის შიგნით არსებული მამხილებლებისგან მიღებული სავარაუდო წინასწარ დამტკიცებული კანდიდატების ოთხეულის სია. მეორე დღეს ოთხივე კანდიდატი იქნა არჩეული. იგივე მოხდა 2021 წელს. ეს მოწმობს, რომ მოსამართლეები დამოუკიდებლად არ ახდენენ ხმის მიცემას. ისინი დარწმუნებულნი არიან რომ ხმა უნდა მისცენ კონკრეტულ კანდიდატს სავარაუდოდ, მომავალი კეთილგანწყობისა და მათი დისციპლინური გადაცდომის დაფარვის სანაცვლოდ.

კიდევ ერთი მაგალითია სისხლის სამართლის საქმე კიევის რაიონული ადმინისტრაციული სასამართლოს (DACK) მოსამართლეების წინააღმდეგ. 2019 წლის ზაფხულში ეროვნულმა ანტიკორუფციულმა ბიურომ გამოავლინა ფართომასშტაბიანი კორუფციული დანაშაულები, რომლებიც სავარაუდოდ მოსამართლეებმა ჩაიდინეს. კერძოდ, DACK-ის მოსამართლეებს ბრალად ედებათ დანაშაულებრივი ჯგუფის შექმნა, ქრთამის აღება, უკანონო გადაწყვეტილებების მიღება, იუსტიციის უმაღლესი კომისიის საქმიანობაში ხელოვნური დაბრკოლებების შექმნა. გამოძიების ინფორმაციით, ჯგუფი სახელმწიფო ხელისუფლების წართმევას გეგმავდა. ეს შეიძლება არარეალური ჩანდეს მანამ, სანამ არ მოუსმენთ ბიუროს მიერ გამოქვეყნებულ ჩანაწერებს. მიუხედავად იმისა, რომ იუსტიციის უმაღლესმა საბჭომ 2019 უარი თქვა ამ მოსამართლეთა უფლებამოსილების შეჩერებაზე და საქმის დაწყებაში ეროვნული ანტიკორუფციული ბიუროც კი დაადანაშაულა.

ეს ორი მაგალითი გვიჩვენებს, თუ როგორ დაეხმარა სასამართლო სისტემაზე პოლიტიკური გავლენის შემცირების კეთილი განზრახვა, სასამართლო კლანების ძალაუფლების უზურპაციასა და მთელი სისტემის კონტროლის ქვეშ მოქცევაში.

კარგი ამბავი ის არის, რომ მიუხედავად ნაკლოვანებებისა, უკრაინამ დანერგა უნიკალური გადაწყვეტილებები რამაც უკვე დაადასტურა მათი ეფექტურობა სასამართლო ხელისუფლების დამოუკიდებლობისა და ანგარიშვალდებულების უზრუნველყოფის საქმეში.

სამოქალაქო საზოგადოება და საერთაშორისო ექსპერტები, როგორც უკრაინული გადაწყვეტილება სასამართლო რეფორმისთვის

2018 წელს უკაინაში მოსამართლეთა შერჩევაში პირველად ჩაერთნენ საერთაშორისო ექსპერტები. უმაღლესი ანტიკორუფციული სასამართლო ნულიდან შეიქმნა და მისი მომავალი მოსამართლეების დამოუკიდებლობისა და კეთილსინდისიერების მოთხოვნა იყო. წინა სასამართლო შერჩევის უარყოფითი გამოცდილების გათვალისწინებით, გადაწყდა საერთაშორისო ექსპერტების მოწვევა და მათთვის ე.წ. „ვეტოს უფლების" მიცემა. ამ გადაწყვეტილებამ დაამტკიცა თავისი ეფექტურობა, რადგან საეჭვო კანდიდატების 80 პროცენტზე მეტი დისკვალიფიცირებული იყო. ახლა სასამართლო მმართველობის რეფორმა მიზნად ისახავს უმაღლესი ანტიკორუფციული სასამართლოს გამოცდილების გამრავლებას.

თუმცა, საერთაშორისო ექსპერტები არ არის მდგრადი გამოსავალი, ასე რომ, როგორ შეიძლება იყოს უზრუნველყოფილი, რომ განახლებული ინსტიტუტები არც ერთი ჯგუფის ხელში არ მოექცეს. ამ კითხვაზე პასუხი უკრაინას აქვს.

ექსპერტები, რომლებიც წარმოადგენენ სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციებს, მონაწილეობენ უკრაინაში ანტიკორუფციული ინსტიტუტების ხელმძღვანელობის შერჩევაში 2015 წლიდან და ხდებიან ამ ორგანოების შერჩევისა და დისციპლინური პანელის წევრები, ასევე სამოქალაქო ზედამხედველობის საბჭოების წევრები, რომლებიც ხელს უწყობენ ინსტიტუტების გამჭვირვალობისა და ანგარიშვალდებულების გაუმჯობესებას.

გარდა ამისა, 2016 წლიდან სამოქალაქო საზოგადოება ჩართულია მოსამართლეთა და მოსამართლეობის კანდიდატების კეთილსინდისიერების შემოწმებაში საზოგადოებრივი კეთილსინდისიერების საბჭოს მეშვეობით. საზოგადოებრივი კეთილსინდისიერების საბჭო (PIC) არის უნიკალური ორგანო, რომელიც შედგება მხოლოდ სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციების მიერ წარდგენილი და შემდეგ დანიშნული ექსპერტებისგან. იგი მონაწილეობს მოსამართლეთა და მოსამართლეობის კანდიდატების საკვალიფიკაციო შეფასებაში, რომლებიც ატარებენ კეთილსინდისიერების სკრინინგს და აკეთებენ დასკვნას კეთილსინდისიერების კრიტერიუმებთან შესაბამისობის შესახებ. 2016 წლიდან PIC ჩართულია უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეთა შერჩევასა და 3000-მდე მოსამართლის საკვალიფიკაციო შეფასებაში.

PIC-ის გამოცდილება ადასტურებს, რომ დამოუკიდებელ ექსპერტებს, რომლებიც წარმოადგენენ სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციებს, შეუძლიათ ჩაატარონ კეთილსინდისიერების სკრინინგი, გაუმკლავდნენ უზღვავ ინფორმაციას და გაუძლონ მაღალ ზეწოლას. 2022 წელს სამოქალაქო საზოგადოების გამოჩენილი ექსპერტი, PIC და NABU სამოქალაქო ზედამხედველობის საბჭოს ორი შემადგენლობის ყოფილი წევრი რომან მასელკო მოგვიანებით დაინიშნა იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წევრად მან წარმატებით გაიარა ეთიკის საბჭოს სკრინინგი. ეს არის მისი ინტერვიუები, რომლებიც მოყვანილია სტატიის დასაწყისში.

უკრაინელები ახლა სისხლითა და ოფლით იხდიან თავისუფლების და დემოკრატიის ფასს. ჩვენ ევროკავშირთან უფრო ახლოს მივედით, ვიდრე ოდესმე. ჩვენ სრულად ვაცნობიერებთ, რომ ბევრი უნდა ვიმუშაოთ იმისათვის, რომ გარდავქმნათ ჩვენი ინსტიტუტები და გავხადოთ ისინი ნამდვილად დემოკრატიული. მიუხედავად იმისა, რომ ევროპულმა საზოგადოებამ ასევე უნდა შეასრულოს გარკვეული საშინაო დავალება უკრაინის ინოვაციური გადაწყვეტილებების მომზადებაში და მორგებაში.

უკრაინული გადაწყვეტილებები თამამი და ეფექტურია და ისინი უკვე მუშაობს არა მხოლოდ უკრაინაში, არამედ მოლდოვაშიც, რომელიც უკრაინული მიდგომის შესაბამისად ახორციელებს სასამართლო მმართველობის რეფორმებს. დროა ევროპამ გადახედოს რამდენიმე ძველ მოდელებს და იდეებს.

იხილეთ სტატია ინგლისურ ენაზე.

__________________________

ფოტო: Verfassungsblog